Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, tom III - Panie z dworów i pałaców, tom 2

Hubert Łaszkiewicz (red.) 
Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie III, Panie z dworów i pałaców - tom 2

O książce

W październiku 2006 roku odbyła się w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce trzecia już sesja naukowa z cyklu „Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie”. Pomy­sło­dawczynią tych konferencji oraz autorką opracowań materiałów z dwóch poprzednich sesji była Pani Róża Maliszewska, przez wiele lat kierująca Dzia­łem Zbiorów Dawnych w Muzeum.
Obecne spotkanie, zatytułowane „Panie z dworów i pałaców”, poświęcone było kobiecie-ziemiance, jej aktywności na polu artystycznym, społecznym i gospodarczym. Podczas trzydniowych obrad wygłoszono czterdzieści pięć referatów i komunikatów, z których prawie wszystkie znalazły się w niniejszym, dwutomowym wydawnictwie. Wśród autorów przeważali przedstawiciele lubelskiego i warszawskiego środowiska naukowego, choć, co z satysfakcją zauważyli organizatorzy, zainteresowanie sesją objęło także takie ośrodki, jak Kielce, Kraków, Łódź, a nawet Poznań czy Wrocław. Tematyka wystąpień niejednokrotnie dotyczyła terenu znacznie szerszego niż Lubelszczyzna, który to obszar czasami stanowił część zagadnień poruszanych w referacie, a czasami był punktem wyjścia do ogólniejszych rozważań. Stale rosnąca liczba artykułów, a także owo wychodzenie poza tereny Lubelszczyzny wskazują na potrzebę dalszych spotkań „ziemiańskich” i na objęcie nimi również innych ziem polskich.
Materiały trzeciej sesji ziemiańskiej, ze względu na swą objętość, podzielone zostały na dwa tomy. Tom pierwszy rozpoczyna, wyróżniający się wśród innych odrębnością tematu, referat Aldony Cholewianki-Kruszyńskiej z Muze­um-Zamku w Łańcucie, omawiający damskie ekwipaże XIX i XX wieku, do roku 1939. Po nim następuje grupa 4 artykułów prezentujących portrety ziemianek czy arystokratek w sposób częstokroć bardzo osobisty, wspomnieniowy, jak choćby wystąpienie Marii Ponińskiej o swej matce, Róży z Żółtowskich ordynatowej Zamoyskiej.
Osobny rozdział, obejmujący trzy referaty, poświęcono Izabeli z Fle­mingów Czartoryskiej. Prof. Alina Aleksandrowicz przedstawiła księżnę na tle jej zainteresowań ogrodniczych, dr Grażyna Michalska omówiła działalność muzealniczą Pani na Puławach, a Urszula Bończuk-Dawidziuk opisała wizytę Izabeli Czartoryskiej w słynnej z pięknego parku rezydencji w Bukowcu w Kot­linie Jeleniogórskiej.
Ostatnią w tym tomie grupę stanowi trzynaście szkiców monograficznych prezentujących przedstawicielki warstwy ziemiańskiej, ukazujących ich bo­gatą działalność i zainteresowania. Są tu postacie tak różne, jak np. znako­­micie zarządzające swoimi dobrami arystokratki – Anna z Zamoyskich Sapie­żyna z referatu Joanny Kowalik czy Ludwika Ostrowska, przedstawiona przez dra Jarosława Kitę, oraz często borykające się z licznymi kłopotami właścicielki mniejszych majątków, które mimo przeciwności losu potrafiły prowadzić szeroką działalność społeczną i oświatową. Do nich zaliczyć należy m.in. bohaterkę wystąpienia dr Elżbiety Wierzbickiej, Marię z Budnych Łosiową, czy Ewę ze Świdzińskich Kiełczewską, o której mówiła Małgorzata Michalska-Nako­nieczna. W tej grupie artykułów znajdują się też teksty prezentujące osoby związane z określonym miejscem, np. panie na Korczewie z referatu Zofii Sidorczuk-Andrzejewskiej, na Dębnie – Lidii Luchter-Krupińskiej czy właścicielki dóbr Łęczna, przedstawione przez dr Ewę Leśniewską. Należy także wspomnieć o referacie Eweliny Kostrzewskiej, który opisuje, jak same ziemianki widziały rolę kobiet swej warstwy w społeczeństwie, swoje możliwości i powinności, na przykładzie ówczesnej prasy kobiecej oraz portretów kobiet w literaturze pięknej. 
Tom drugi podzielony został na dwa rozdziały. W pierwszym, obejmującym jedenaście tekstów, zatytułowanym „Pasje artystyczne i kolekcjonerskie”, znalazły swoje miejsce m.in. referaty prof. Mieczysławy Demskiej-Trębacz i Marty Pielech na temat zainteresowań muzycznych pań z dworów i pałaców. O uzdolnionych malarkach opowiadają artykuły: Krystyny Mart poświęcony Wandzie Pociej-Uklejowej czy Marty Trojanowskiej opisujący twórczość ilustratorską Leli z Wolskich Pawlikowskiej. Nie zabrakło w tej części postaci muz czy modelek słynnych poetów i malarzy. O nich traktuje referat prof. Zbigniewa Sudolskiego, który przypomniał lwowskie damy Leonię z Macie­jowskich Wildową i Zofię Romanowiczównę. Teresa Michałowska-Barłóg natomiast przedstawiła mało znaną sylwetkę Anny Zborowskiej portretowanej przez Amedeo Modiglianiego. Wśród arystokratek nie brakowało prawdziwych znawczyń sztuki, które tworzyły lub współtworzyły znakomite kolekcje. Do nich należała m.in. Izabela z Czartoryskich Działyńska, bohaterka artykułu Agnieszki Łuczak, oraz Aleksandra z Lubomirskich Potocka, o której pisze Anna Ekielska-Mardal.
Ziemianki realizowały się nie tylko w działalności artystycznej. W rozdziale drugim zamieszczono dwanaście referatów traktujących o ich zaangażowaniu społecznym, pracy oświatowej czy dobroczynnej. Pod tym kątem m.in. prof. Albin Koprukowniak omawia postać Wandy Julianny hrabiny Caboga, dr Konrad Ajewski – Zofii z Czartoryskich Zamoyskiej, a dr Andrzej Przegaliński – Marii Kleniewskiej. Nie brak artykułów o charakterze bardziej ogólnym, jak np. wystąpienie dra Tadeusza Epszteina czy dra Tomasza Kargola. Natomiast tematem tekstów dr Urszuli Oettingen i prof. Marka Przeniosły jest sytuacja i postawa ziemianek w czasie I wojny światowej.
Kończąc, pozostaje wyrazić nadzieję, że kozłowieckie sesje ziemiańskie na trwałe zaistniały w życiu naukowym i będą kontynuowane w następnych latach, znajdując zarówno słuchaczy, a następnie czytelników wydanych materiałów, jak i chętnych do zaprezentowania wyników swych naukowych poszukiwań.

Anna Szczepaniak

Spis treści

Anna Szczepaniak - Wstęp / 7

Aldona Cholewianka-Kruszyńska
Damskie zaprzęgi i pojazdy w polskich dworach i pałacach XIX i XX wieku / 9


Rozdział I - Przywołane z pamięci...

Ewa Derkacz-Królewska - Wokół portretu mojej Prababki / 37
Mieczysław Kseniak - Wspomnienia o pani Ewie Kołaczkowskiej ze Strzyżewic / 48
Maria Róża Ponińska - Wspomnienie o Róży z Żółtowskich ordynatowej Zamoyskiej / 60
Andrzej Żółtowski - Maria Włodzimierzowa z Uruskich księżna Światopełk-Czetwertyńska. 
Szkic do biografii / 67
Barbara Kuszell-Jełowicka - Trzy pokolenia kobiet z rodziny Kuszllów / 79
Jarosław Maciej Zawadzki - Zamłyniec i jezioro Zagłębocze – część dóbr Lejno koło Łęcznej.
Przyczynek do biografii Zofii z Rajkiewiczów Zawadzkiej (1877–1956) / 90


Rozdział II - Izabela z Flemingów Czartoryska. Pani na Puławach

Alina Aleksandrowicz - Księżna Izabela Czartoryska wśród drzew, krzewów i kwiatów / 117
Urszula Bończuk-Dawidziuk - Wizyta księżnej Izabeli Czartoryskiej w Bukowcu w Kotlinie Jeleniogórskiej w 1816 roku / 126
Grażyna Michalska - Dzieło księżnej Izabeli Czartoryskiej w Puławach, czyli „Przeszłość Przyszłości”. Świątynia Sybilli i Dom Gotycki / 138


Rozdział III - Panie na dobrach: szkice do portretów

Józef Fert - Pani na Bystrzycy. Szkic do portretu Julii Jabłonowskiej / 155
Marzena Gałecka - Marianna Dłuska, pani dworu w Niedrzwicy Dużej / 166
Jarosław Kita - Ostatnia z rodu – Ludwika z Korabitów Ostrowska / 172
Ewelina Kostrzewska - Sprawy ważne i błahe. Autoportret ziemianek Królestwa Polskiego 
na przełomie XIX i XX wieku / 191
Joanna Kowalik - Dobra ziemskie Radzyń w rękach Anny z Zamoyskich Sapieżyny / 212
Ewa Leśniewska - Emilia z Kronenbergów Janowa Blochowa i Halina Anna z Bogusławskich
Wielowieyska – panie na dobrach Łęczna / 220
Lidia Luchter-Krupińska - Kobiety ziemianki w życiu codziennym zamku w Dębnie w XIX i pierwszej
połowie XX wieku / 244
Małgorzata Michalska-Nakonieczna - Ewa ze Świdzińskich Kiełczewska (1881–1963) – Pani na Soli.
Portret ziemianki / 262
Zofia Sidorczuk-Andrzejewska - Panie na Korczewie / 276
Anna Szczepaniak - Małżeństwo i śmierć Anny z Mycielskich Zamoyskiej w świetle archiwaliów
Muzeum Zamoyskichw Kozłówce / 284

Aneks I - Fragment dziennika Jana Zamoyskiego z 1842 roku / 301
Aneks II - Fragment dziennika Jana Zamoyskiego z 1859 roku / 316

Elżbieta Wierzbicka - Marta z Budnych Łosiowa (1898–1969) i jej dwór w Niemcach 
w latach 1918–1944 / 340

Ilustracje barwne / 361

Noty o autorach / 393

Indeks miejscowości / 401

Indeks osób / 407