Wojna – trauma – migracja. Problemy zdrowia psychicznego

Dr Marzena Piłat, Wojna. Trauma. Migracja. Problemy zdrowia psychicznego uchodźców z Czeczenii

Przedstawiamy pierwszą i jedyną do tej pory w Polsce monografię dotyczącą pracy psychologa z migrantami przymusowymi. „Wojna – trauma – migracja”, autorstwa dr Marzeny Piłat – psychologa z 23-letnim doświadczeniem w pracy i diagnozowaniu tysięcy ofiar wojen, tortur i przemocy – poświęcona jest problemom zdrowotnym uchodźców przymusowych, analizie zjawiska migracji przymusowej, traumy pre- i postmigracyjnej. Zawiera opis zastosowanych w diagnostyce narzędzi, charakterystykę psychologiczną badanych i opis występujących u nich symptomów posttraumatycznych.

* * *

„Należy nauczyć się odróżniać migrantów przymusowych od dobrowolnych, których motywacją do przyjazdu w najlepszym razie jest chęć poprawy warunków ekonomicznych. W dobie zagrożenia terroryzmem trzeba dostrzegać zagrożenia, jakie niesie ze sobą niekontrolowana migracja milionów ludzi, i szukać sposobów na pogodzenie prawa ofiar przemocy do ochrony z prawem obywateli kraju przyjmującego do bezpiecznego życia. […]
Od 1991 r., kiedy rząd RP podpisał Konwencję dotyczącą statusu uchodźcy, starania o tę formę legalizacji pobytu w naszym kraju podjęły osoby z Bośni, Kosowa, Afganistanu, Pakistanu, Somalii, Armenii, Azerbejdżanu, Sri Lanki. Znaleźli się wśród nich również obywatele Algierii, Iraku, Iranu, Indii, Etiopii, Konga, Libanu, Liberii, Angoli, Chin, Bangladeszu oraz wielu innych państw. Od lat znaczna część cudzoziemców pochodzi także z krajów byłego ZSRR, w tym zdecydowana większość z Czeczenii. Osoby te żyły w warunkach wojennych przez wiele lat, nie mając szansy na ratowanie własnego zdrowia. Możliwość taka pojawiła się dopiero wtedy, gdy znalazły się w bezpiecznym miejscu.
Niniejsza praca poświęcona jest przede wszystkim problemom zdrowotnym uchodźców z Czeczenii, którzy musieli uciekać z ogarniętego wojną kraju w obawie przed utratą życia, prześladowaniami i torturami, w poszukiwaniu warunków niezbędnych do prawidłowego rozwoju ich dzieci. Przeprowadzone analizy dotyczą występowania u badanych symptomów zespołu stresu pourazowego, zaburzeń osobowości, utraty poczucia sensu życia czy problemów psychosomatycznych, które bez wątpienia wiązały się z doświadczoną traumą wojny.
Studium swój początek bierze z potrzeby dostosowania diagnozy i terapii psychologicznej do potrzeb tak specyficznej grupy, jaką stanowią uchodźcy. Praktyka zawodowa i codzienne kontakty z osobami szukającymi schronienia w Polsce uświadomiły mi skalę trudności piętrzących się przed profesjonalistami, którzy pragną udzielać pomocy psychologicznej azylantom. Okazuje się bowiem, że postawienie prawidłowej diagnozy i zaplanowanie terapii jest niesłychanie trudne, przede wszystkim ze względu na brak rzetelnych i trafnych narzędzi oraz na różnice kulturowe. […]
Praktycznym celem opracowania było pokazanie, że rozpoznanie problemów zdrowotnych występujących wśród uchodźców jest możliwe i nie należy się poddawać wobec trudności, jakie wielu psychologów napotyka w pracy z migrantami przymusowymi. Mam nadzieję, że wskazówki zamieszczone w publikacji są na tyle precyzyjne i wyczerpujące, że zarówno psychologowie praktycy, jak i badacze będą mogli z nich skorzystać – czy to niosąc pomoc pacjentom-azylantom, czy projektując badania”.

Spis treści

Wstęp / 9

Rozdział I
Uchodźcy i migranci we współczesnym świecie / 17

1.1. Kryzysy humanitarne jako źródło migracji i uchodźstwa / 18
1.1.1. Migranci przymusowi na świecie – wybrane przykłady / 20
1.1.2. Migranci w Polsce / 22

1.2. Traumatyczne doświadczenia uchodźców / 25
1.2.1. Trauma – próba zdefiniowania / 26
1.2.2. Śmierć najbliższych i utrata domu / 29
1.2.3. Przemoc ze względu na płeć lub wiek / 32
1.2.4. Umyślne nieludzkie traktowanie – tortury / 38
1.2.5. Na uchodźczym szlaku – czyli cykl traumatyzacji / 43

1.3. Epidemiologia zaburzeń pourazowych i innych chorób w populacji migrantów przymusowych / 51
1.3.1. Choroby somatyczne / 51
1.3.2. Zaburzenia psychiczne / 55

1.4. Terapia zaburzeń po stresie traumatycznym w odniesieniu do uchodźców / 62

Rozdział II
Zaburzenia po stresie traumatycznym / 77

2.1. Charakterystyka zespołu stresu pourazowego / 77

2.2. Wybrane koncepcje wyjaśniające powstawanie zaburzeń posttraumatycznych / 86
2.2.1. Teoria psychoformatywna R. J. Liftona / 86
2.2.2. Analiza egzystencjalna i logoterapia V. E. Frankla / 92

2.3. Konsekwencje traumatycznych doświadczeń w trzech wymiarach funkcjonowania człowieka / 98
2.3.1. Następstwa w wymiarze biologicznym / 99
2.3.2. Następstwa w wymiarze psychologicznym / 102
2.3.3. Następstwa w wymiarze noetycznym / 105

Rozdział III
Metodologia badań własnych / 109

3.1. Problematyka badań własnych / 109

3.2. Dobór osób badanych / 114

3.3. Sposób przeprowadzania badań / 117

3.4. Zastosowane narzędzia badawcze / 121
3.4.1. Arkusz Samopoznania R. B. Cattella / 121
3.4.2. Test Noodynamiki (T.ND) K. Popielskiego / 122
3.4.3. Lista Symptomów Noo-Psycho-Somatycznych (LS-NPS) K. Popielskiego / 123
3.4.4. Skala Natężenia Urazu (SNU) M. Piłat / 123
3.4.5. Wywiad strukturalizowany „Osobiste doświadczenie traumy” M. Piłat / 128

3.5. Problem adaptacji kulturowej zastosowanych narzędzi / 129

Rozdział IV
Charakterystyka psychologiczna badanej grupy / 137

4.1. Dane socjodemograficzne / 137
4.1.1. Badane kobiety – charakterystyka podgrupy / 140
4.1.2. Badani mężczyźni – charakterystyka podgrupy / 141

4.2. Traumatyczne doświadczenia badanych osób / 142
4.2.2. Czas ekspozycji na traumę / 149
4.2.3. Motywy opuszczenia Czeczenii / 150

4.3. Symptomy zaburzeń posttraumatycznych występujące w badanej grupie / 151
4.3.1. Intruzje / 157
4.3.2. Unikanie / 158
4.3.3. Pobudzenie / 159
4.3.4. Zaburzone Funkcjonowanie Społeczne / 160

4.4. Wybrane cechy osobowości badanych uchodźców / 161

4.5. Poczucie sensu życia jako element podmiotowo-osobowej struktury egzystencji / 168

4.6. Zaburzenia psychosomatyczne badanych osób / 183

Rozdział V
Analiza porównawcza uzyskanych wyników / 189

5.1. Doświadczenie traumy wojennej / 189

5.2. Doświadczona trauma wojenna a poczucie sensu życia / 191
5.2.1. Natężenie Urazu a Jakości Noetyczne / 196
5.2.2. Natężenie Urazu a Temporalność Noetyczna / 201
5.2.2.1. Przeszłość / 203
5.2.2.2. Teraźniejszość / 205
5.2.2.3. Przyszłość / 206
5.2.3. Natężenie Urazu a Aktywność Noetyczna / 206
5.2.4. Natężenie Urazu a Postawy Noetyczne / 210

5.3. Doświadczenie traumy wojennej a intensywność reakcji lękowych / 215

5.4. Doświadczenie traumy wojennej
a cechy osobowości / 219
5.4.1. Natężenie Urazu a Niezadowolenie z siebie (Q3-) / 220
5.4.2. Natężenie Urazu a Niezrównoważenie uczuciowe (C-) / 222
5.4.3. Natężenie Urazu a Paranoidalna nieufność (L) / 225
5.4.4. Natężenie Urazu a Skłonność do obwiniania się (O) / 226
5.4.5. Natężenie Urazu a Wysokie napięcie psychiczne (Q4) / 228

5.5. Doświadczenie traumy wojennej a zaburzenia psychosomatyczne / 229
5.5.1. Natężenie Urazu a Funkcjonowanie somatyczne w Zespole Objawów Noo-Psycho-Somatycznych / 232
5.5.2. Natężenie Urazu a Funkcjonowanie psychiczne w Zespole Objawów Noo-Psycho-Somatycznych / 234
5.5.3. Natężenie Urazu a Funkcjonowanie noetyczne w Zespole Objawów Noo-Psycho-Somatycznych / 236

Rozdział VI
Podsumowanie wyników badań własnych / 239

Zakończenie / 257

Bibliografia / 261
Spis tabel / / 284
Spis schematów i wykresów / 286
Aneks – rosyjska wersja Skali Natężenia Urazu (SNU) i Wywiadu / 287