Tożsamość, losy i język najstarszych mieszkańców okolic Dociszek na Białorusi

Książka Jadwigi Kozłowskiej-Dody, wpisując się w szeroki krąg prac poświęconych problematyce polszczyzny północnokresowej i kontaktów językowych, ze względu na podjęte zagadnienia jest istotna zarówno dla polonistów, jak i w pewnym stopniu także białorutenistów i rusycystów, a także dla wszystkich badaczy kontaktów językowych. […]
Rozprawa zawiera oryginalne i ważne naukowo wyniki opisanych badań i poszerza naszą wiedzę o współczesnej polszczyźnie północnokresowej. (Z recenzji prof. zw. dr hab. Haliny Karaś)

Spis treści

Od autorki / 13

Wstęp / 21
1. Podstawowe pojęcia i terminy lingwistyczne / 21
2. Cel i metoda pracy / 37
3. Badania języka polskiego na terenach należących obecnie do Białorusi / 42
4. Literatura wykorzystana do porównania / 46
5. Charakterystyka obszaru badań / 47
6. Opis badań terenowych i podstawy materiałowej / 48
7. Charakterystyka informatorów i rozwiązanie skrótów / 48
8. Zasady transkrypcji tekstów / 51

Rozdział 1
Z zagadnień tożsamości i świadomości językowej mieszkańców z okolic Dociszek / 53

1.1. Naród a „nacja” – ludowa interpretacja struktury narodowościowej / 56
1.2. Warstwy społeczne (stanowe): szlachta a mużyki / 58
1.2.1. Szlachcic / 58
1.2.2. Prosty człowiek / 66
1.3. Zróżnicowanie narodowościowo-kulturowe / 69
1.3.1. Polak / 69
1.3.1.1. „Prosty” Polak / 75
1.3.1.2. „Czysty” Polak / 76
1.3.2. Litwin / 77
1.3.3. Białorusin / 80
1.3.4. Żyd / 81
1.3.5. Tatarzyn / 83
1.3.6. Cygan / 84
1.3.7. Rosjanin / 85
1.4. Ojczyzna w świetle wypowiedzi mieszkańców / 88
1.5. Języki „czyste” a „proste” / 90
1.6. Polszczyzna lokalna a ogólna / 94
1.7. Odrębności niemające oparcia w powszechnym zwyczaju językowym / 96
1.8. Konkurencyjność i wartościowanie języków wchodzących w kontakt / 97
1.8.1. Własny polski a gwarowy białoruski / 97
1.8.2. Białoruska gwara: własna a inna / 98
1.8.3. Białoruski i rosyjski język normatywny / 98
1.8.4. Własna polszczyzna a polskie dialekty etniczne/inne warianty regionalne / 99
1.8.5. Inne języki: litewski, jidysz / 100
1.8.6. Miejscowa polszczyzna w oczach różnych pokoleń / 101
1.9. Odrębności lokalnej polszczyzny / 103
1.9.1. Tzw. „akcent” / 103
1.9.2. Słownictwo / 105
1.10. Trudności opanowania polszczyzny jako języka sekundarnego / 107
1.11. Od zwyczaju (uzusu) językowego ku jego zatracie? / 108

Rozdział 2
Skąd się wzięli Polacy między Raduniem a Ejszyszkami / 111

2.1. Ludność autochtoniczna. Osadnictwo ludności pruskiej / 111
2.2. Samoczynna polonizacja ludności autochtonicznej i napływowej / 119
2.3. Powojenne zmiany językowe / 125
2.4. Czynniki rzutujące na prestiż polszczyzny w pasie przygranicznym z Litwą / 127
2.5. Wzorce językowe miejscowej polszczyzny / 130
2.6. Badacze na temat czynników określania przynależności narodowej autochtonów / 131
2.7. Zmiany etniczne na podstawie spisów ludności 140

Rozdział 3
Losy lokalnej społeczności polskiej (XIX – początek XXI w.) / 147

3.1. Dzieje miejscowości w rejonie badań / 147
3.1.1. Miasteczka / 147
3.1.1.1. Werenowo / 147
3.1.1.2. Raduń / 151
3.1.1.3. Ejszyszki / 153
3.1.1.4. Nacza / 155
3.1.2. Byłe okolice szlacheckie / 157
3.1.2.1.Gaworskie (Goworskie) / 157
3.1.2.2. Gierwielańce / 158
3.1.2.3. Januszyszki / 159
3.1.2.4. Jurele (Jureli) / 160
3.1.2.5. Korkuciany 161
3.1.2.6. Lubiańce 164
3.1.2.7. Maciuńce (Maciunce) 165
3.1.2.8. Narkuny 166
3.1.2.9. Rynkuny (Rymkuny) 167
3.1.2.10. Stamierowszczyzna 167
3.1.3. Byłe wsie włościańskie oraz majątki, w których pracowali tzw. „batracy” 169
3.1.3.1. Brzozówka 169
3.1.3.2. Czyżuny / 169
3.1.3.3. Dociszki (Daciszki, Duciszki) / 171
3.1.3.4. Jawor / 174
3.1.3.5. Jencze (Jeńcze, Jęcze) / 175
3.1.3.6. Kiwańce / 176
3.1.3.7. Lebiedniki / 176
3.1.3.8. Poraduń / 177
3.1.3.9. Powiłańce / 180
3.1.3.10. Raubiszki (Roubiszki) / 181
3.1.3.11. Suszyszki / 182
3.2. Losy historyczne regionu / 183
3.2.1.Okres zaboru rosyjskiego i okupacji niemieckiej podczas 3.2.1.1. Sytuacja społeczno-polityczna / 183
3.2.1.2. Szkolnictwo / 187
3.2.2. Druga Rzeczpospolita / 191
3.2.2.1. Sytuacja społeczno-gospodarcza / 191
3.2.2.2. Język państwowy / 192
3.2.2.3. Język prasy / 193
3.2.2.4. Język szkolnictwa / 193
3.2.2.5. Rola miasta i centrów kulturalnych w polonizacji / 197
3.2.2.6. Język Kościoła i religii / 197
3.2.2.7. Odpusty i kult maryjny / 201
3.2.2.8. Język rodziny i sąsiedztwa / 203
3.2.3. Okres II wojny światowej / 205
3.2.3.1. Pierwsza okupacja radziecka (1939–1941) / 205
3.2.3.2. Okupacja niemiecka (1941–1944) / 209
3.2.4. Powojenna okupacja radziecka. W ZSRR (od lipca 1944 r.) / 217
3.2.4.1. Sytuacja społeczno-polityczna w latach 1944–1950 / 222
3.2.4.2. Armia Krajowa po wojnie. Obrona przed terrorem NKWD / 222
3.2.4.3. Represje wobec miejscowej ludności / 224
3.2.4.4. Prześladowanie księży / 226
3.2.4.5. Tzw. repatriacja Polaków / 227
3.2.4.6. Kolektywizacja (i urbanizacja) / 230
3.2.4.7. Walka z religią / 233
3.2.4.8. Język urzędowy / 235
3.2.4.9. Prasa, media / 236
3.2.4.10. Szkolnictwo / 237
3.2.4.11. Język sfery religijnej / 240
3.2.4.12. Obrzędowość / 243
3.2.4.13. Język polski w obrzędach pogrzebowych / 243
3.2.4.14. Rodzina i sąsiedztwo / 245
3.2.5. Od okresu „pieriestrojki” w ZSRR (1989–1994) do współczesności w suwerennym państwie białoruskim (1994–2020) / 246
3.2.5.1. Otwieranie i odbudowywanie kościołów / 246
3.2.5.2. Państwowa polityka językowa wobec języków mniejszości / 247
3.2.5.3. Sytuacja literackiego języka białoruskiego / 249
3.2.5.4. Język Kościoła / 249
3.2.5.5. Miejscowa prasa / 251
3.2.5.6. Szkolnictwo polskie w rejonie werenowskim po roku 1991 / 252
3.2.5.7. Język domowy / 256

Rozdział 4
Polszczyzna gwarowa mieszkańców okolic Dociszek. Uwagi o fonetyce i fonologii / 261

4.1. Wokalizm / 262
4.1.1. Akanie/jakanie / 264
4.1.2. Ikanie: nieakcentowane e > i/y (fakultatywne) / 270
4.1.3. Ukanie: nieakcentowane o > u (fakultatywne) / 271
4.1.4. Kontynuanty o jasnego i ó pochylonego / 272
4.1.5. Realizacja samogłosek nosowych / 273
4.1.6. Inne zjawiska wokaliczne / 275
4.1.7. Miejsce padania akcentu / 276
4.2. Konsonantyzm / 277
4.2.1. Spółgłoski palatalne / 278
4.2.2. Artykulacja spółgłosek l, ł / 278
4.2.3. Spółgłoski tylnojęzykowe Í, Î / 278
4.2.4. Palatalizacje i dyspalatalizacje spółgłosek w grupach / 279
4.2.5. Wahania š, ž, č : ś, ź, ć oraz š, ž, č : s, z, c w grupach spółgłoskowych / 280
4.2.6. Inne zjawiska konsonantyczne / 281

Rozdział 5
Polszczyzna gwarowa mieszkańców okolic Dociszek.  Opis systemu fleksyjnego / 283

Fleksja imienna / 284
5.1. Rzeczownik. Kategorie morfologiczne rzeczownika / 284
5.1.1. Kategoria liczby / 284
5.1.2. Kategoria rodzaju gramatycznego / 286
5.1.3. Kategoria żywotności / 295
5.1.4. Kategoria męskoosobowości / 298
5.1.5. Kategoria przypadka / 306
5.2. Rzeczownik. Odmiana rzeczowników / 308
5.2.1. Wzorce odmiany rzeczowników męskich / 308
5.2.1.1. Omówienie końcówek deklinacji męskiej / 310
5.2.2. Wzorce odmiany rzeczowników żeńskich / 323
5.2.2.1. Omówienie końcówek przypadkowych deklinacji żeńskiej / 324
5.2.3. Wzorce odmiany rzeczowników nijakich / 334
5.2.3.1. Omówienie końcówek przypadkowych deklinacji nijakiej / 335
5.2.4. Odmiana rzeczowników deklinacji mieszanej / 339
5.3. Przymiotnik / 341
5.3.1. Formy proste (rzeczownikowe) przymiotników / 341
5.3.2. Odmiana przymiotników / 342
5.3.2.1. Odmiana przymiotników r. męskiego i nijakiego w lp. 343
5.3.2.2. Odmiana przymiotników r. żeńskiego w lp. 344
5.3.2.3. Odmiana przymiotników w lm. 346
5.3.3 Stopniowanie przymiotników / 348
5.4. Przysłówek / 351
5.4.1. Stopniowanie przysłówków / 351
5.5. Zaimek / 351
5.5.1. Osobliwości budowy słowotwórczej / 352
5.5.1.1. Zaimki nieokreślone / 352
5.5.1.2. Zaimki dzierżawcze / 352
5.5.1.3. Zaimki wskazujące / 354
5.5.1.4. Zaimki przeczące / 356
5.5.1.5. Zaimki pytajno-względne / 356
5.5.1.6. Partykuła -en w zaimkach który, cały, każdy / 357
5.5.2. Odmiana zaimków. Kategorialne ugrupowanie zaimków / 357
5.5.2.1. Zaimki osobowe / 358
5.5.2.2. Morfem się / 361
5.5.2.3. Zaimki nieokreślone i przeczące; zaimki wskazujące / 362
5.5.2.4. Zaimki dzierżawcze / 366
5.5.2.5. Zaimki pytajno-względne / 369
5.6. Liczebnik / 369
5.6.1. Odmiana liczebników / 370
5.6.1.1. Liczebniki główne / 370
5.6.1.2. Liczebniki nieokreślone / 379
5.6.1.3. Liczebniki zbiorowe / 380
5.6.1.4. Liczebniki porządkowe / 382
5.6.1.5. Liczebniki wielorakie i mnożne / 383
5.6.1.6. Liczebniki ułamkowe / 383

Fleksja werbalna / 384
5.7. Czasownik. Kategorie morfologiczne czasownika / 384
5.7.1. Kategoria czasu / 384
5.7.2. Kategoria trybu / 385
5.7.3. Kategoria strony. Formy bierne / 385
5.7.4. Aspekt czasownika (wybrane zagadnienia) / 386
5.7.5. Kategoria rodzaju (głównie dotyczy czasu przeszłego i trybu warunkowego) / 390
5.7.6. Kategoria osoby / 391
5.8. Czasownik. Podział na koniugacje / 392
5.8.1. Bezokolicznik / 393
5.8.1.1. Zmiany w przyrostku tematycznym bezokolicznika / 393
5.8.1.2. Końcówka form bezokolicznika / 393
5.8.1.3. Postać tematu bezokolicznika czasowników pleć, mleć / 393
5.8.1.4. Postać tematu bezokolicznika czasowników typu siać, stać, bać się / 394
5.8.1.5. Postać tematu bezokolicznika czasowników drzeć, żreć, trzeć, umrzeć / 394
5.8.1.6. Postać tematu bezokolicznika czasowników biec, piec, rzec itd. 395
5.8.1.7. Postać tematu bezokolicznika czasowników na -ąć, -nąć / 395
5.8.1.8. Morfem się w czasownikach zwrotnych / 395
5.8.2. Formy trybu oznajmującego / 397
5.8.2.1. Czas teraźniejszy / 397
5.8.2.2. Uwagi o końcówkach osobowych czasu teraźniejszego i przyszłego prostego / 402
5.8.2.3. Wahania w odmianie czasowników / 405
5.8.2.4. Czas przeszły / 408
5.8.2.5. Relikty czasu zaprzeszłego typu był zrobił / 412
5.8.2.6. Czas przyszły złożony / 412
5.8.2.7. Czasownik być / 413
5.8.3. Formy trybu przypuszczającego / 415
5.8.4. Formy trybu rozkazującego / 417
5.8.5. Formy grzecznościowe / 419
5.9. Imiesłów / 425
5.9.1. Imiesłowy przymiotnikowe i ich kontynuanty / 425
5.9.2. Imiesłowy przysłówkowe / 427
5.9.3. Funkcje syntaktyczno-znaczeniowe imiesłowu przysłówkowego uprzedniego / 429

Rozdział 6
Język polski okolic Dociszek wśród innych odmian polszczyzny
północnokresowej / 435

Zakończenie / 443

Werenowszczyzna (i Ejszyszki) na zdjęciach / 453
Mapy / 483
Wykaz skrótów / 493
Skróty słowników i opracowań / 495
Bibliografia / 497
Рэзюмэ / 529
Summary / 533