Szpiedzy i dyplomaci

Klęska hiszpańskiej Wielkiej Armady płynącej na podbój Anglii (1588), tzw. spisek orleański, nagła śmierć stojącego u szczytu sławy Wallensteina (1630), niespodziewany zwrot w stosunkach francusko-angielskich uwieńczony podpisaniem sekretnego układu w Dover (1670), wykrycie konspiracji księcia Cellamare w Paryżu (1718), tajemnicze zniknięcie angielskiego dyplomaty Benjamina Bathursta – oto przykłady wydarzeń, które miały znaczący wpływ na losy poszczególnych państw, jak i całej Europy. Co je łączy? We wszystkich wymienionych przypadkach odnajdujemy ślady obecności tajnych służb wywiadowczych.
O bezpośredniej zależności pomiędzy funkcjonowaniem państwa, jego bezpieczeństwem, sprawowaniem władzy i podejmowaniem decyzji a dostępem do informacji nie potrzeba dziś nikogo przekonywać. Uchwycenie tego związku i tworzenie struktur zajmujących się jej gromadzeniem (dyplomacja, wywiad) nie jest jednak bynajmniej odkryciem epoki współczesnej czy nowożytnej. Lektura tekstów źródłowych oraz wielojęzycznej literatury wskazuje, że zjawisko szpiegostwa obecne było w różnych czasach, przestrzeniach geograficznych, typach cywilizacji, kultur i form ustrojowych. Można bez przesady stwierdzić, że mamy do czynienia z problemem uniwersalnym, ponadczasowym. Szpiegostwo da się porównać z podziemnym strumieniem, który chociaż niewidoczny, płynie nieustannie i czasem tylko (w swych konsekwencjach) ujawnia się na powierzchni zdarzeń w najmniej oczekiwanych miejscach i okolicznościach.
Zasadniczo, od czasów „boskiej sieci” chińskiego mistrza intrygi Sun Tzu i wywiadowców Mojżesza istota szpiegostwa pozostaje ta sama. Zmieniały się natomiast charakter i organizacja wywiadu, zakres jego działania, stawiane cele, metody oraz rola tajnych służb. U progu czasów nowożytnych, gdy w Europie powstawały państwa „narodowe”, wzrosła zależność pomiędzy skutecznością władzy a dostępem do informacji, zwłaszcza w zakresie polityki zagranicznej i międzynarodowego bezpieczeństwa. W tej właśnie epoce rozpoczyna się nowy etap wojny informacyjnej. Jednym ze skutków tego zjawiska było powstawanie nowych instytucji bądź, jak chcą cybernetycy, „receptorów informacyjnych”. Potrzeba zapewnienia rządzącym aktualnego (i nieustannie aktualizowanego) serwisu wiadomości legła u podstaw narodzin stałej służby dyplomatycznej oraz istotnej modyfikacji powiązanych z nią struktur wywiadowczych. Umiejętne poruszanie się w zawiłym labiryncie stosunków międzynarodowych wymagało bowiem określonej wiedzy o coraz bardziej skomplikowanej rzeczywistości. Podejmowanie decyzji, zwłaszcza w zakresie polityki zagranicznej, bez należytego rozeznania możliwości sojuszników i wrogów wprowadzało element zwiększonego ryzyka. Tak więc, sprawny system gromadzenia, przesyłania i przetwarzania informacji stanowił jeden z fundamentów bezpieczeństwa nowożytnego państwa. Jego zachwianie przez czynniki wewnętrzne czy zewnętrzne mogło powodować zakłócenia, a nawet paraliż procesów decyzyjnych, rządzących zaś sprowadzić do roli breughlowskich ślepców. Przez długi czas istotną barierą ograniczającą bezwzględną wojnę informacyjną i działalność szpiegowską były chrześcijańskie zasady etyczne. Kościół potępiał tego rodzaju praktyki. Presja polityczna wymusiła jednak rozluźnienie krępującego gorsetu, dając władzy nowe możliwości. Koncepcje Machiavellego, teoria „racji stanu”, przyzwalały na przekraczanie barier moralnych związanych z wojną informacyjną. Nic więc dziwnego, że w XVI i XVII w. wiele krajów europejskich tworzyło instytucje zajmujące się wywiadem, dywersją, sabotażem. I tak, w czasach Elżbiety I Tudor, Francis Walsingham założył podwaliny pod angielską secret service. We Francji Ludwika XIII i Ludwika XIV znaczące sukcesy w zakresie organizacji tajnych służb odnotował François du Tremblay, znany jako ojciec Józef. W Państwie Moskiewskim działało w latach 1650-1676 Biuro Tajne zajmujące się między innymi inwigilacją obcych i własnych dyplomatów. W Hiszpanii powstał urząd „Starszego szpiega”. W tym samym kierunku zmierzała polityka państw europejskich w wieku XVIII. W 1756 r. zostało utworzone przy armii francuskiej stanowisko szefa szpiegów (chef d’espions), przekształcone następnie w Bureau de la partie secret przy ministerstwie wojny. Dodajmy, że Ludwik XV interesował się osobiście problematyką szpiegowską, a zmontowana na jego polecenie siatka (tzw. sekret króla) stanowi jeden z najciekawszych przykładów działalności tajnych służb poza oficjalnymi strukturami państwa w epoce nowożytnej. Niekwestionowane zasługi w zakresie profesjonalizacji działalności wywiadowczej należy przypisać królowi pruskiemu Fryderykowi II. Określił on zarówno prawa, jak i obowiązki szpiegów. Celem tych poczynań było trwałe ulokowanie tajnych służb informacyjnych w strukturach politycznych państwa, koordynacja różnych przedsięwzięć przez jeden ośrodek decyzyjny, utrzymanie stałego zespołu ludzi i kontrola nad sekretnymi wydatkami. Mimo podejmowanych wysiłków, dopiero w drugiej połowie XIX i w początkach XX stulecia nastąpiła pełna instytucjonalizacja struktur wywiadowczych w Europie i organizacyjne usamodzielnienie tajnych służb. Przyniosło to wyraźne zwiększenie możliwości działania wywiadu…

Spis treści

Wstęp / 7

Rozdział I – Wywiad hiszpański w epoce Królów Katolickich i Habsburgów / 28
1. Powstanie służb informacyjnych zjednoczonej Hiszpanii / 29
2. Habsburgowie: próba instytucjonalizacji szpiegowskiej centrali / 34
3. Trójkąt Bruksela-Mediolan/Neapol-Wiedeń / 43
4. Najskuteczniejszy wywiad nowożytnej Europy? / 44

Rozdział II – Kryzys systemu informacyjnego i poszukiwanie nowego modelu
servicios secretos / 59
1. Dezintegracja hiszpańskich struktur dyplomatycznych i wywiadowczych w Europie (1701-1713) / 60
2. Burboński reformizm a bezpieczeństwo informacyjne państwa / 62
3. Szpiegostwo – moralność – polityka / 64
a) Gracjan czy Machiavelli? Dylematy moralne i dyskusja o metodach walki politycznej / 65
b) Carvajal: dyplomacja i wywiad w służbie pokoju / 71
c) Ensenada: szpiegostwo instrumentem modernizacji i rozwoju / 74

Rozdział III – Organizacja służb informacyjnych Madrytu w XVIII w. / 77
1. Centrum (centra) decyzyjne i spory kompetencyjne / 77
2. Zakres zainteresowań i cele tajnych działań / 92
3. Struktury dyplomatyczno-wywiadowcze za granicą / 96
a) Sieć dyplomatyczno-konsularna / 96
b) Misje wywiadowcze / 101
c) Obserwatorzy wojskowi / 101
4. Ochrona tajemnic państwowych / 102
5. Archiwa / 106
6. Tajne fundusze i sekretne wydatki / 110
a) Sekretne listy płac oraz ich beneficjenci / 112
b) Transfer środków finansowych za granicę / 121
c) Hiszpańskie nakłady na wywiad w kontekście europejskim / 130

Rozdział IV – Działalność hiszpańskiego wywiadu w XVIII w. / 138
1. Od Atlantyku do Uralu. Penetracja wywiadowcza Europy / 138
a) Strefa atlantycka i mocarstwa kolonialne / 139
b) Morze Śródziemne, Italia i Turcja / 164
c) Europa del Norte i Bałtyk / 172
2. Szpiegostwo gospodarcze i naukowe: walka o technologie i surowce / 198
3. Wywiad wojskowy / 206
4. Obcy szpiedzy i „czarne gabinety” – uwagi o kontrwywiadzie / 211
5. Współpraca wywiadów burbońskich monarchii / 228

Rozdział V – Szpiedzy – konfidenci – informatorzy / 232
1. Kto? Elementy szpiegowskiej prozopografii / 232
2. Dlaczego? Kilka słów o motywacjach / 247
3. Jak? Życie na gorąco, czyli autorefleksje szpiega / 257
4. Za ile? Cena strachu / 260
5. I co dalej? Tajny agent „na emeryturze” / 274
6. Przykłady biografii / 280

Rozdział VI – Metody, techniki i środki / 295
1. Dobór i przygotowanie ludzi / 295
2. Walka o informację / 299
a) Pozyskiwanie: kontakt ze źródłem, elementy psychologii, 'biały wywiad’ / 299
b) Selekcja i opracowanie informacji: szpiegowski raport / 312
c) Przekaz informacji: kurierzy, szyfry, prasa / 318
3. Dywersja i sabotaż / 329
4. Siatki szpiegowskie / 333
5. Kamuflaż, dezinformacja, środki techniczne / 342

Zakończenie / 348
Aneks / 352
Bibliografia / 390
Resumen / 408
Summary / 410
Indeks miejscowości / 412