Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie III – Panie z dworów i pałaców, tom 2

Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie III, Panie z dworów i pałaców – tom 2, red. Hubert Łaszkiewicz

O książce

W październiku 2006 roku odbyła się w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce trzecia już sesja naukowa z cyklu „Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie”. Pomysłodawczynią tych konferencji oraz autorką opracowań materiałów z dwóch poprzednich sesji była Pani Róża Maliszewska, przez wiele lat kierująca Dzia­łem Zbiorów Dawnych w Muzeum.
Obecne spotkanie, zatytułowane „Panie z dworów i pałaców”, poświęcone było kobiecie-ziemiance, jej aktywności na polu artystycznym, społecznym i gospodarczym. Podczas trzydniowych obrad wygłoszono czterdzieści pięć referatów i komunikatów, z których prawie wszystkie znalazły się w niniejszym, dwutomowym wydawnictwie. Wśród autorów przeważali przedstawiciele lubelskiego i warszawskiego środowiska naukowego, choć, co z satysfakcją zauważyli organizatorzy, zainteresowanie sesją objęło także takie ośrodki, jak Kielce, Kraków, Łódź, a nawet Poznań czy Wrocław. Tematyka wystąpień niejednokrotnie dotyczyła terenu znacznie szerszego niż Lubelszczyzna, który to obszar czasami stanowił część zagadnień poruszanych w referacie, a czasami był punktem wyjścia do ogólniejszych rozważań. Stale rosnąca liczba artykułów, a także owo wychodzenie poza tereny Lubelszczyzny wskazują na potrzebę dalszych spotkań „ziemiańskich” i na objęcie nimi również innych ziem polskich.
Materiały trzeciej sesji ziemiańskiej, ze względu na swą objętość, podzielone zostały na dwa tomy.

Tom drugi podzielony został na dwa rozdziały. W pierwszym, obejmującym jedenaście tekstów, zatytułowanym „Pasje artystyczne i kolekcjonerskie”, znalazły swoje miejsce m.in. referaty prof. Mieczysławy Demskiej-Trębacz i Marty Pielech na temat zainteresowań muzycznych pań z dworów i pałaców. O uzdolnionych malarkach opowiadają artykuły: Krystyny Mart poświęcony Wandzie Pociej-Uklejowej czy Marty Trojanowskiej opisujący twórczość ilustratorską Leli z Wolskich Pawlikowskiej. Nie zabrakło w tej części postaci muz czy modelek słynnych poetów i malarzy. O nich traktuje referat prof. Zbigniewa Sudolskiego, który przypomniał lwowskie damy Leonię z Macie­jowskich Wildową i Zofię Romanowiczównę. Teresa Michałowska-Barłóg natomiast przedstawiła mało znaną sylwetkę Anny Zborowskiej portretowanej przez Amedeo Modiglianiego. Wśród arystokratek nie brakowało prawdziwych znawczyń sztuki, które tworzyły lub współtworzyły znakomite kolekcje. Do nich należała m.in. Izabela z Czartoryskich Działyńska, bohaterka artykułu Agnieszki Łuczak, oraz Aleksandra z Lubomirskich Potocka, o której pisze Anna Ekielska-Mardal.
Ziemianki realizowały się nie tylko w działalności artystycznej. W rozdziale drugim zamieszczono dwanaście referatów traktujących o ich zaangażowaniu społecznym, pracy oświatowej czy dobroczynnej. Pod tym kątem m.in. prof. Albin Koprukowniak omawia postać Wandy Julianny hrabiny Caboga, dr Konrad Ajewski – Zofii z Czartoryskich Zamoyskiej, a dr Andrzej Przegaliński – Marii Kleniewskiej. Nie brak artykułów o charakterze bardziej ogólnym, jak np. wystąpienie dra Tadeusza Epszteina czy dra Tomasza Kargola. Natomiast tematem tekstów dr Urszuli Oettingen i prof. Marka Przeniosły jest sytuacja i postawa ziemianek w czasie I wojny światowej.
Kończąc, pozostaje wyrazić nadzieję, że kozłowieckie sesje ziemiańskie na trwałe zaistniały w życiu naukowym i będą kontynuowane w następnych latach, znajdując zarówno słuchaczy, a następnie czytelników wydanych materiałów, jak i chętnych do zaprezentowania wyników swych naukowych poszukiwań.

Anna Szczepaniak

Spis treści

Spis treści

I
Pasje artystyczne i kolekcjonerskie

Mieczysława Demska-Trębacz
Ćwiczone w talentach. Muzykalne damy z dworków i pałaców Lubelszczyzny 9

Marta Pielech
Historia przeczytana z nut 19

Agnieszka Łuczak
Izabella z Czartoryskich Działyńska i jej działalność kolekcjonerska 30

Anna Ekielska-Mardal
„Ta pani jest najbieglejszą znawczynią [sztuki], jaką tu kiedy widziałem”.

Aleksandra z Lubomirskich hrabina Potocka 41

Małgorzata Reinhard-Chlanda
Wolna Szkoła Malarstwa i Rysunku Ludwiki Mehofferowej w Krakowie i Lublinie 52

Marta Trojanowska
Twórczość ilustratorska Leli z Wolskich Pawlikowskiej. Ilustracje do Jagnieszki – debiut artystyczny pełen erudycji i humoru 68

Maria Dębowczyk
Dziedziczne pasje ziemianek z podbychawskich dworków: Wola Gałęzowska i Józwów 87

Zbigniew Sudolski
Leonia z Maciejowskich Wildowa i Zofia Romanowiczówna – patriotki, społecznice, muzy salonów i poetów dziewiętnastowiecznego Lwowa 95

Krystyna Mart
Wanda Pociej Uklejowa – muza, artystka, działaczka ruchu oporu 107

Teresa Michałowska-Barłóg
Z Lublina do Paryża. Anna Zborowska w rodzinnej tradycjii na portretach Amedeo Modiglianiego 116

Henryk Jan Zawistowski
Koneksje środowiskowe, rodzinne i literackie Kazimiery Iłłakowiczówny z Lubelszczyzną 127

II
Działalność społeczna i polityczna

Tadeusz Epsztein
Między wsią a miastem. Działalność społeczna i kulturalna ziemianek z Lubelszczyzny w II połowie XIX i w XX wieku 147

Tomasz Kargol
Rola ziemianek w powstaniu oraz działalności instytucji opieki społecznej i dobroczynności publicznej Lublina, Warszawy i Krakowa 167

Urszula Oettingen
Ziemianki wobec wydarzeń wojennych lat 1914–1915 w świetle korespondencji rodziny Wielopolskich 185

Marek Przeniosło
Ziemianki w Królestwie Polskim w latach pierwszej wojny światowej 210

Agnieszka Zarychta-Wójcicka
Społeczno-polityczne i obyczajowe wątki z życia pałacowego Urszuli z Morsztynów Dembińskiej 222

Konrad Ajewski
Działalność dobroczynna Zofii z Czartoryskich Zamoyskiej 241

Albin Koprukowniak
Aktywność społeczna i dobroczynna Wandy Julianny z Potockich herbu Pilawa hrabiny Caboga (1788–1876) 257

Andrzej Przegaliński
Działalność oświatowa Marii z Jarocińskich Kleniewskiej 269

Ewa Rzączyńska, Andrzej Rojowski
Działalność społeczna Antoniny Gutowskiej w pierwszej połowie XX wieku 316

Stanisław Jan Rostworowski
Helena Chrapowicka i Maria Rostworowska w walce o budowę kościoła łacińskiego w Milejowie 325

Maria Mironowicz-Panek
Działalność Lubelskiego Towarzystwa Oświatowego „Światło” 353

Henryk Jan Zawistowski
Szkoła Żeńska Gospodarstwa Wiejskiego w Nałęczowie w nurcie potrzeb patriotycznych, oświatowych i ekonomicznych wsi polskiej oraz aspiracji programowych Stowarzyszenia Zjednoczonych Ziemianek 366

Noty o autorach 403

Indeks miejscowości 413

Indeks osób 419